της Αγάπης Καραμανλή
Οι μετασχηματιστικές οικονομίες αγγίζουν αυτήν την στιγμή περισσότερο από 2 δισ ανθρώπους παγκοσμίως. Οι άνθρωποι αυτοί επιλέγουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να ταυτιστούν, να συστρατευτούν, να εργαστούν ή να εκφραστούν μέσα από αυτές.
Είναι αυτοί που επιλέγουν το επιχειρηματικό πρότυπο της ΚΑλΟ για να εργαστούν και να βιοποριστούν.
Είναι οι άνθρωποι που συμμετέχουν σε ενεργειακές κοινότητες, στην Ισπανία έχουμε ενεργειακή κοινότητα με 35.000 μέλη και στο Βέλγιο με 8.000 και πλέον μέλη και έχουν δημιουργήσει παράλληλα χρηματοπιστωτικούς συνεταιρισμούς και συνεταιριστικές τράπεζες για την εξυπηρέτηση τους.
Στον Καναδά πάνω από 10.000.000 άνθρωποι είναι μέλη χρηματοπιστωτικών συνεταιρισμών και συνεταιριστικών τράπεζων με ηθικό πλαίσιο.
Είναι οι ακτιβιστές και οι ακτιβίστριες, τα κινήματα και οι οργανώσεις που υπερασπίζονται τα Κοινά, τα δικαιώματα της φύσης κλπ.
Είναι οι συμμετέχοντες και συμμετέχουσες σε επιχειρηματικές δραστηριότητες της Κυκλικής Οικονομίας (και όχι αποκλειστικά της ανακύκλωσης).
Είναι το πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο δίκτυο της Νέας Αυτοδιοίκησης των Δήμων στο οποίο συμμετέχουν οι εμβληματικοί δήμοι της Βαρκελώνης της Κολάου και του Παρισιού της Χιντάλγκο.
Οι μετασχηματιστικές οικονομίες βρίσκονται στην υπηρεσία της ανθρώπινης κοινωνίας.
Η Κυκλική Οικονομία συντελεί στο νέο παραγωγικό μοντέλο που δεν επιτρέπει στα αποτελέσματα της παραγωγής να εξέρχονται του οικονομικού κύκλου.
Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία με τον μετασχηματισμό των παραγωγικών σχέσεων στην παραγωγική διαδικασία εδραιώνει την ανάγκη της συμμετοχής και την οικονομική δημοκρατία.
Τα Κοινά αγαθά διαμορφώνουν την νέα αντίληψη της ανθρώπινης κοινωνίας ως κοινό που εμπεριέχεται στον κοινό μας κόσμο.
Η Κυκλική Οικονομία, ένα νέο παραγωγικό μοντέλο που δεν επιτρέπει στα αποτελέσματα της παραγωγής να εξέρχονται του οικονομικού κύκλου
Μια πρώτη προσέγγιση
Μέχρι σήμερα η ανάπτυξη βασίστηκε σε ένα οικονομικό μοντέλο εντατικής χρήσης των διαθέσιμων και εισαγόμενων πόρων χωρίς να υπολογίζονται οι μακροπρόθεσμες συνέπειες και με τις τιμές των πόρων να αυξάνονται διαρκώς. Η αλλαγή που προτείνεται να γίνει μέσω της προσέγγισης της Κυκλικής Οικονομίας βασίζεται στη μεγιστοποίηση της απόδοσης των υπαρχόντων πόρων και στη μείωση των απωλειών κατά τη χρήση. Στο επίκεντρο της νέας παιδείας, του οικολογικού πολιτισμού ως βασική προϋπόθεση επιτυχίας, είναι να μάθουμε να υπολογίζουμε και να εκτιμούμε ό,τι μέχρι σήμερα απορρίπτουμε ως πόρο και να μην αφήνουμε τίποτα αναξιοποίητο. Παράλληλα θα πρέπει να εγκαταλείψουμε τη σημερινή προσέγγιση της εξόρυξης περιορισμένων πρώτων υλών από το έδαφος, της χρήσης τους για την παραγωγή ενός προϊόντος και στη συνέχεια της απόρριψης και της υπόγειας ταφής τους. Επιγραμματικά η αλλαγή αυτή προϋποθέτει τη στροφή από το μοντέλο «εξόρυξη – προμήθεια, παραγωγή, κατανάλωση και απόρριψη» της συμβατικής γραμμικής οικονομίας, σε ένα μοντέλο κυκλικής οικονομίας που βασίζεται στην «προμήθεια, παραγωγή, χρήση, επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανακαίνιση και ανακύκλωση». Πρόκειται για ουσιαστικό μέρος των προσπαθειών για τον εκσυγχρονισμό και τον μετασχηματισμό της παγκόσμιας οικονομίας, με στόχο τη στροφή της προς μια πιο βιώσιμη κατεύθυνση. Η κυκλική οικονομία είναι ένα σύνολο οικονομικών δραστηριοτήτων που εστιάζει μακροπρόθεσμα στη μείωση της σπατάλης των πόρων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία, δίνοντας έμφαση στην αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων, φυτικών και ζωικών υποπροϊόντων και βιοαποικοδομήσιμων υλικών, την ανάκτηση και την επαναχρησιμοποίηση προϊόντων, αλλά και την παραγωγή ενέργειας από τα απόβλητα παραγωγικών διαδικασιών, τη διατήρηση ενός προϊόντος σε καλή λειτουργική κατάσταση για μακρύ χρονικό διάστημα, την οικονομική αξιοποίηση προϊόντων για την παροχή υπηρεσιών σε πολλαπλούς χρήστες (sharing economy), και, τέλος, τη χρήση της υπηρεσίας που προσφέρει ένα προϊόν και όχι την κατοχή αυτού του ίδιου του προϊόντος.
Δείγμα της αυξανόμενης σημασίας της κυκλικής οικονομίας στην πορεία προς μια βιώσιμη ανάπτυξη είναι ότι από το 2015 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκκίνησε μια φιλόδοξη δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία και ένα σχέδιο δράσης με μέτρα που καλύπτουν ολόκληρο τον κύκλο ζωής των προϊόντων: από τον σχεδιασμό, την προμήθεια πρώτων υλών, την παραγωγή και την κατανάλωση μέχρι τη διαχείριση των αποβλήτων και την αγορά δευτερογενών πρώτων υλών. Μεταξύ των στόχων ήταν η μείωση της απόρριψης τροφίμων κατά 50% μέχρι το 2030, η εισαγωγή προτύπων ποιότητας για δευτερεύουσες πρώτες ύλες, μέτρα για την ενίσχυση της ανακυκλωσιμότητας των προϊόντων, μέτρα για την επαναχρησιμοποίηση των υδάτων, για τα αγροτικά κομποστοποιημένα εδαφοβελτειωτικά κ.α. Επίσης έθεσε στόχο ότι η ανακύκλωση των οικιακών σκουπιδιών θα πρέπει να φτάσει το 65% μέχρι το 2030. Η παγκόσμια καπιταλιστική συμβατική οικονομία είναι γραμμική: οι εταιρίες εξάγουν πόρους από το περιβάλλον, τους μετατρέπουν σε καταναλωτικά προϊόντα και συσκευασίες, τα οποία θα καταλήξουν κάποια στιγμή στα σκουπίδια. Έτσι, όμως, εξαντλούμε τους φυσικούς πόρους της γης και σπαταλάμε χρήσιμα υλικά.
Στη σύγχρονη οικονομία ο στόχος μας είναι να στραφούμε προς ένα κυκλικό μοντέλο διαχείρισης, όπου όλα τα απόβλητα επαναχρησιμοποιούνται ή ανακυκλώνονται. Το κυκλικό οικονομικό μοντέλο είναι μια βιομιμητική (μιμείται τη ζωή) προσέγγιση, μία σχολή σκέψης που έχει τη φύση ως παράδειγμα και θεωρεί ότι τα συστήματά μας πρέπει να λειτουργούν όπως οι οργανισμοί, επεξεργαζόμενα τα συστατικά που μπορούν να επιστρέψουν πίσω στον κύκλο. Ο σεβασμός των φυσικών κύκλων της Γης είναι το βασικό προαπαιτούμενο.
Το κυκλικό μοντέλο αυτό βασίζεται σε πέντε αρχές:
α. Η εξάλειψη των αποβλήτων. Τα βιολογικά και τεχνικά μέρη κάθε προϊόντος θα πρέπει να είναι σχεδιασμένα για αποσυναρμολόγηση και επαναπροσδιορισμό της χρήσης τους. Τα βιολογικά μέρη είναι μη τοξικά και μπορούν απλά να κομποστοποιηθούν. Τα τεχνικά, πολυμερή, κράματα και άλλα τεχνητά υλικά, πρέπει να είναι σχεδιασμένα για να χρησιμοποιηθούν ξανά με τη μικρότερη δυνατή ενεργειακή χρήση ή σπατάλη πόρου.
β. Η ποικιλομορφία είναι δύναμη. Τα πολυποίκιλα συστήματα με πολλές συνδέσεις και κλίμακες είναι πιο ανθεκτικά απέναντι σε εξωτερικά πλήγματα. Το αντίθετο συμβαίνει με τα συστήματα που είναι φτιαγμένα με βάση την αποδοτικότητα.
γ. Η ενέργεια πρέπει να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές.
δ. Οι τιμές πρέπει να αντανακλούν το πραγματικό κόστος.
ε. Το κλειδί είναι να σκεφτόμαστε με όρους συστήματος, να καταλαβαίνουμε πώς τα πράγματα επηρεάζουν το ένα το άλλο συνολικά. Το πέρασμα από τη γραμμική στην κυκλική οικονομία σηματοδοτεί το τέλος της απαξίας του παραγόμενου προϊόντος και των φυσικών πόρων. Σηματοδοτεί το τέλος της απαξίας του ανθρώπινου χρόνου (εργασία) και του φυσικού χώρου (φυσικός πλούτος). Σηματοδοτεί το τέλος της απαξίας της ίδιας της οικονομίας.
Τι παράγει η Γραμμική Οικονομία ώστε να κερδοφορεί;
α. Το χρήμα χρέος
β. Το αγροδιατροφικό χρέος
γ. Το οικολογικό χρέος
δ. Την παγκόσμια φοροδιαφυγή ή η έξοδος του παραγόμενου πλούτου από τον οικονομικό κύκλο
ε. Τους παγκόσμιους φτωχούς
Στην ανάγνωση της συμβατικής οικονομικής πραγματικότητας, αυτής δηλαδή που ονομάζουμε καπιταλιστικό παραγωγικό μοντέλο, διακρίνουμε 3 βασικά συστατικά χαρακτηριστικά:
α. Τον τεράστιο όγκο αγαθών που για να παραχθεί δημιουργεί ένα τεράστιο οικολογικό χρέος, το οποίο οι επιχειρήσεις και η ίδια η οικονομία δεν αποπληρώνει ποτέ – σε ένα κανονικό οικονομικό περιβάλλον η αποκατάσταση του φυσικού πλούτου θα έπρεπε να είναι αναγκαστική.
β. Τον τεράστιο όγκο αγαθών που για να καταναλωθεί, οι καταναλωτές υποχρεούνται σε χρέος, το οποίο έχει τη δομή ενός χρέος του εισοδήματος και υποθηκεύει τον χρόνο εργασίας.
γ. Την πραγματικότητα της ανάπτυξη της συμβατικής οικονομίας που είναι μια ανάπτυξη του χρέους των ατόμων προς τις τράπεζες. Αυτό το χρέος δημιουργεί το κέρδος, το οποίο εξέρχεται από τον οικονομικό κύκλο και την πραγματική οικονομία. Συσσωρεύεται σε ελάχιστους ανθρώπους χωρίς χρησιμότητα, χωρίς καμιά συνέπεια για την αποκατάσταση του περιβάλλοντος (φυσικού πλούτου) και της εργασίας (συμμετοχή στον παραγόμενο πλούτο). Η Γη συνεχίζει να λεηλατείται και να χάνει τη βιώσιμη δυναμική της στο χρόνο για το σύνολο του οικοσυστήματος. Οι εργαζόμενοι συνεχίζουν να ζουν σε μη βιώσιμες συνθήκες, στις οποίες υπάγεται ένα συνεχώς αυξανόμενο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού διαρρηγνύοντας την κοινωνική συνοχή.
Η συνθήκη που μας επιβάλλει η συμβατική οικονομία είναι αυτή της αστάθειας στην οικονομία.
(Η οικονομία είναι σχέση. Στην πράξη δομεί τον τρόπο με τον οποίο συσχετιζόμαστε.
Η επιχειρηματικότητα δομεί τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
Η παραγωγή δομεί την σχέση μεταξύ των ανθρώπων και της φύσης.
Η εργασία δομεί την σχέση του ανθρώπου με το παρελθόν και το παρόν του.
Η επένδυση δομεί την σχέση του ανθρώπου με το παρόν και το μέλλον του.
Η οικονομική θεωρία και η οικονομική πρακτική αντανακλά την πραγματικότητα που διαμορφώνουμε στη σχέση μας με τα δομικά στοιχεία της ζωής μας.
Τον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Όμως η οικονομία είναι μια επιλογή.
Διαμορφώνει την υπαρξιακή μας πραγματικότητα και το καθεστώς στο οποίο επιλέγουμε να ζούμε.
Αν τα δομικά στοιχεία της ζωής μας θα είναι μεταξύ τους ανταγωνιστικά και κανιβαλικά ή αν θα συνυπάρχουν ειρηνικά, θα συνεργάζονται ευεργετικά και θα συντελούν στην σταθερότητα και την ευημερία του συνόλου.
Στη συμβατική οικονομία, οι οικονομολόγοι παρουσιάζονται ως κοινοί εγκληματίες. Είναι συνεργοί και προαγωγοί ενός συστήματος που βαδίζει επί πτωμάτων, υποθηκεύει τον πλανήτη και υποβιβάζει τον άνθρωπο σε εγωιστή και μοναχικό καταναλωτή. Η επένδυση, για παράδειγμα, προσεγγίζεται αποκλειστικά ως η διαδικασία επέκτασης της δυνατότητας παραγωγής και της διαμόρφωσης νέων αγορών κατανάλωσης. Ο αποκλειστικός στόχος είναι το ιδιωτικό κέρδος που εξέρχεται από την οικονομική διαδικασία σε μια ξέφρενη ιδιωτική συσσώρευση του πλούτου. Οι συντελεστές της παραγωγής, η φύση, η ανθρώπινη εργασία, η τεχνογνωσία και ο παραγόμενος πλούτος αντιμετωπίζονται ως κομμάτι της γραμμικής οικονομίας. Είναι αναλώσιμοι και προγραμματισμένοι για αχρήστευση μετά τη χρήση. Το οικονομικό αυτό μοντέλο έχει αποτύχει πλήρως. Τη φτώχεια και την κενότητα του καπιταλιστικού οικονομικού μοντέλου την αντιλαμβανόμαστε από τα αποτελέσματα του. Φτώχεια για τον άνθρωπο και το περιβάλλον του και απόλυτη έλλειψη ικανοποίησης.
Το μοντέλο αυτό έχει καταρρεύσει πλήρως. Κινδυνεύουμε αν του επιτρέψουμε να συμπαρασύρει στο βύθισμα του το σύνολο της οικονομίας.
Τίποτα, όμως, δε μας επιβάλει την καταστροφή της οικονομίας. Το μόνο που χρειαζόμαστε είναι να εξέλθουμε από αυτό το καταστροφικό οικονομικό μοντέλο. Να σκεφτούμε τον κόσμο που θέλουμε να ζήσουμε και να εδραιώσουμε την ευημερία και την ελπίδα στις ζωές μας. Η κυκλική οικονομία εισάγει τον οικονομικό πολιτισμό της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Η κοινωνική κερδοφορία και η προστασία των συντελεστών παραγωγής, της φύσης, της ανθρώπινης εργασίας, της τεχνογνωσίας και του παραγόμενου πλούτου αναδεικνύουν την κοινωνική και οικολογική ευθύνη της οικονομίας. Γίνονται οδοί της οικονομικής ευημερίας, της οικονομικής σταθερότητας και της κοινωνικής συνοχής. Η ζωή παύει να είναι αναλώσιμη, απαξιωμένη και προς αχρήστευση μετά τη χρήση. Η ζωή επανακτά την αυταξία της. Είναι μοναδική, σημαντική και αναντικατάστατη.
Η πραγματικότητα μάς αναδύει την ανάγκη ενός αργού κεφαλαίου. Ενός κεφαλαίου που να κινείται αργά μέσα στην οικονομία – αντί να ρευστοποιεί ταχύτατα τα περιουσιακά του στοιχεία για να τα εξάγει από τον οικονομικό κύκλο, αντί δηλαδή “να σκοτώνει την κότα που κάνει τα χρυσά αυγά” – και να διατηρεί την προτεραιότητα της προστασίας για το σύνολο της οικονομικής διαδικασίας. Ενός κεφαλαίου που προστατεύει την ανθρώπινη κοινωνία στην προσπάθεια που κάνει, για την ίδια και τις επόμενες γενιές, να ικανοποιήσει τις βασικές της ανάγκες. Ενός κεφαλαίου που προστατεύει την βιοποικιλότητα και το δικαίωμα της φύσης να τη διατηρεί, που προστατεύει και σέβεται τους φυσικούς κύκλους της ζωής στη Γη. Η κυκλική οικονομία εδραιώνει το αργό κεφάλαιο στο οικονομικό της μοντέλο. Εδραιώνει αυτόν τον οικονομικό πολιτισμό και μας οδηγεί σταθερά σε μια συγκεκριμένη αντίληψη του κόσμου και στην προοπτική μιας συγκεκριμένης δυνατότητας για την ζωή. Στην συνείδηση ότι ανήκουμε σε έναν κοινό κόσμο και ότι σε αυτόν μπορούμε να ζήσουμε κάνοντας πράξη την ευημερία και την ελπίδα στις ζωές μας.
Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, ο μετασχηματισμός των παραγωγικών σχέσεων στην παραγωγική διαδικασία, μια απάντηση για την υπεραξία και η οικονομική δημοκρατία
Με την Κ.Αλ.Ο εισερχόμαστε στον χώρο των σχέσεων μεταξύ των συντελεστών παραγωγής που θεσμοθετούνται στον πυρήνα της οικονομικής επιχειρηματικότητας. Εγκαθιστά στο επίκεντρο της εταιρείας την ανθρώπινη εργασία και μεταξύ των μετόχων, της εργασίας και των μέσων παραγωγής τις εξής σχέσεις:
1. Η συμμετοχή ορίζεται στην βάση της μιας συμμετοχής – μιας ψήφου ανεξάρτητα από το πλήθος των μετοχών ή την κεφαλαιακή συμμετοχή του κάθε εταίρου
2. Η μισθολογική σύγκλιση στην αμοιβή της εργασίας αμβλύνει τις οικονομικές ανισότητες και εγκαθιστά μια νέα αρχή και το τέλος των αγεφύρωτων πλέον οικονομικών ανισοτήτων στο εσωτερικό της κοινωνίας
3. Η κοινωνική κερδοφορία δίνει μια ικανοποιητική λύση στην υπεραξία και τον διαμοιρασμό του αποτελέσματος της ατομικής εργασίας, της συλλογικής εργασίας και της δυναμικής των μέσων παραγωγής
4. Ο κοινωνικός αντίκτυπος διασφαλίζει ότι η ευημερία της εταιρείας και της οικονομικής της δραστηριότητας αποτελεί την αρχή για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.
Οι δημοκρατικές αρχές ριζώνουν στην ανθρώπινη κοινωνία όχι ως μια αφηρημένη έννοια αλλά μέσα από την οικονομική και την παραγωγική πρακτική γίνονται κομμάτι της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Διαμορφώνουν τον νέο τρόπο ζωής μας. Στη θέση του στεγανοποιημένου δικαιώματος ενός διαχωρισμού που ορίζει ότι τα δημοκρατικά δικαιώματα του καθένα σταματούν εκεί που αρχίζουν τα δημοκρατικά δικαιώματα του άλλου περνάμε σε μια κοινωνική προοπτική ευημερίας ασφάλειας και σταθερότητας όπου τα δημοκρατικά δικαιώματα του καθενός και της καθεμιάς αρχίζουν εκεί που αρχίζουν τα δημοκρατικά δικαιώματα του συνόλου της ανθρώπινης κοινωνίας.
Τα Κοινά, τα κοινά αγαθά και τα δημόσια αγαθά
Η κοινή υπόθεση του νερού
Το 2005 η Nestlé Waters, ηγέτιδα της βιομηχανίας εμφιάλωσης νερού, δια μέσω του διευθύνοντος συμβούλου της, θύμισε στην παγκόσμια κοινωνία ότι το νερό είναι ένα τρόφιμο και ως εκ τούτου έχει μια αγοραία αξία όπως όλα τα τρόφιμα. Ούσα ιδιοκτήτρια του πάρκου Σάο Λορεντζο στη Βραζιλία, η Nestlé Waters άντλησε εντατικά τις ιαματικές πηγές του από το 1996 ως το 2006 για να γεμίσει τα μπουκάλια της. Αδιαφόρησε πλήρως για την αποστράγγιση του φυσικού πόρου στην περιοχή και για την πλήρη υποβάθμιση της ποιότητας των ιαματικών νερών και της περιεκτικότητας του σε μέταλλα στην ευρύτερη περιοχή, παρ’ όλες τις ενστάσεις και τις κινητοποιήσεις των κατοίκων. Το 2014 η εταιρεία αυτή υλοποίησε έναν κύκλο εργασιών στο εμφιαλωμένο νερό της τάξης των 7 δισεκατομμυρίων ευρώ. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο αριθμός των εμφιαλωμένων λίτρων νερού συνολικά έφτασε το 2013 στα 266,3 δισεκατομμύρια, με ποσοστό αύξησης 6% ανά έτος.
Την απάντηση των Κοινών στην καπιταλιστική θηριωδία του νερού μας δίνει το Ομάν. Στο Ομάν η συλλογική διαχείριση των υδάτων είναι 1600 χρονών και λειτουργεί από το 400μ.Χ. Συνολικά 5 δίκτυα ύδρευσης τροφοδοτούν 3000 συστήματα άρδευσης που επιτρέπουν την δίκαιη και ισότιμη κατανομή του νερού στο σύνολο του πληθυσμού και της γης. Μια κοινή υδάτινη όαση στην μέση της ερήμου.
Η κοινή υπόθεση του φαρμάκου
Στον τομέα της Υγείας από το 1974 ως το 2004 μόνο το 1,3% των φαρμάκων που διατίθεντο στην αγορά έδιναν θεραπεία σε τροπικές νόσους. Το 2008 ιδρύθηκε στην Ινδία το Open Source Drug Discovery (OSDD). Πρόκειται για ένα συνεργατικό ερευνητικό πρόγραμμα που επικεντρώνεται στις τροπικές νόσους και ιδιαίτερα στη φυματίωση. Οι κανόνες του ερευνητικού οργανισμού είναι απλοί. Όλα τα δεδομένα έχουν ελεύθερη πρόσβαση, κανένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δεν κατατίθεται, η συζήτηση μεταξύ των επιστημόνων ενθαρρύνεται και κανένα από τα ιατρικά εργαστήρια που συμμετέχουν δεν μπορεί να ιδιοποιηθεί το έργο αποκλειστικά για λογαριασμό του. Μέσα σε 6 χρόνια το OSDD συγκέντρωσε 7800 συμμετέχοντες επιστήμονες από 130 χώρες. Το 2014 ανακάλυψε το μόριο PA824 και άνοιξε το δρόμο για ένα καινούριο φάρμακο κατά της φυματίωσης.
Ο Γκάρετ Χάρντιν, εμπνευστής “της τραγωδίας των Κοινών” θεωρεί ότι η λύση για να αποφευχθεί είναι ο κατακερματισμός και η παραχώρηση του κοινού πόρου σε ιδιώτες ή στο κράτος. Τα Κοινά σύμφωνα με την άποψη του οφείλουν να ιδιωτικοποιηθούν ή να κρατικοποιηθούν. Στην πραγματικότητα δεν αντιλαμβάνεται τα αγαθά αυτά ως κοινά (res communes) αλλά ως αδέσποτα (res nullius), ως δηλαδή αγαθά ελεύθερα κτήσης και σε αναμονή μιας κυριότητας.
Η πρόταση του Γκάρετ Χάρντιν για τα Κοινά συμπίπτει χρονικά με τις προτάσεις της Οικονομικής Σχολής του Σικάγου, από την δεκαετία του 1950 και μετά. Το βασικό χαρακτηριστικό των οικονομικών θεωριών, που αναπτύχθηκαν με συνέπεια και στοχοπροσύλωση στη σχολή του Σικάγου και εδραιώθηκαν στην παγκόσμια οικονομία από τους εκπροσώπους της, είναι ο άκρατος οικονομικός φιλελευθερισμός, οι βίαιες ιδιωτικοποιήσεις ακόμη και μέσω επιβαλλόμενων κρατικοποιήσεων και η ελεύθερη αγορά.
Το κυρίαρχο οικονομικό αφήγημα έχει εμποτίσει τον δημόσιο λόγο και τη γνώμη που εδραιώνεται και μορφοποιεί τα Κοινά. Η πολιτική οικονομία τα αντιλαμβάνεται ως δικαίωμα σε αγαθό. Από νομικής άποψης τα αγαθά ορίζονται ως εμπράγματη ιδιοκτησία και έχουν λογιστική υπόσταση. Στη συμβατική οικονομία, ένα οικονομικό αγαθό θεωρείται ως τέτοιο με βάση τα παρακάτω κριτήρια: την ικανοποίηση της ανάγκης που επιτρέπει, το είδος της κατανάλωσης με το οποίο συνδέεται και την εμπράγματη ή όχι παραγωγή του. Έτσι, τα Κοινά αναφέρονται ως ιδιοκτησία αγαθών και όχι ως θεσμική κατοχύρωση. Όμως, τα Κοινά δεν μπορούν να συρρικνωθούν και να αναχθούν σε κοινά αγαθά να τα συγχέουμε και να τα ταυτίζουμε με τα δημόσια ή συλλογικά αγαθά.
Ιδιωτικά αγαθά και Δημόσια ή Συλλογικά αγαθά
Σύμφωνα με την γενική θέση των οικονομικών αγαθών, τα περισσότερα αγαθά, ανάλογα με τα τεχνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες τους, παράγονται από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και προορίζονται στις ανταγωνιστικές αγορές. Ωστόσο, υπάρχουν αγαθά που, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, παράγονται από το Κράτος ή από Συλλογικούς Οργανισμούς (Εκκλησίες, συνδικάτα, πολιτικά κόμματα, συλλογικότητες κ.α.). Για το σκοπό αυτό τα μέλη συναινούν και πειθαρχούν στην επιβολή της συνεισφοράς από όλους (φόροι, συνεισφορές κ.α.), ώστε να εξασφαλίσουν την παραγωγή των αγαθών αυτών που προορίζονται για όλα τα μέλη. Τα δημόσια αγαθά δεν παράγονται από την αγορά εφόσον η ικανοποίηση των αναγκών που καλύπτουν δεν προϋποθέτει την εθελούσια και εξατομικευμένη πληρωμή για το κάθε αγαθό ξεχωριστά.
Τα ιδιωτικά αγαθά είναι αποκλειστικά και ανταγωνιστικά. Ένα αγαθό είναι αποκλειστικό εφόσον ο κάτοχος του ή ο παραγωγός του, δια του δικαιώματος της ιδιοκτησίας του αγαθού, μπορεί να αποκλείσει την πρόσβαση σε όποιον δεν είναι διατεθειμένος να πληρώσει το αντίτιμο που ζητάει. Ένα αγαθό είναι ανταγωνιστικό όταν η αγορά του ή η χρήση του απομειώνει την διαθέσιμη προσφορά για αγορά ή χρήση από άλλα άτομα.
Τα δημόσια αγαθά είναι μη αποκλειστικά και μη ανταγωνιστικά. Ένα αγαθό μη αποκλειστικό είναι αυτό που δεν μπορεί να δεσμευτεί από τον κάτοχο του για να δοθεί αποκλειστικά σε όσους πληρώνουν ένα αντίτιμο. Ένα αγαθό ή υπηρεσία μη ανταγωνιστικό είναι αυτό του οποίου η επιπλέον κατανάλωση από περισσότερους ανθρώπους δεν δημιουργεί επιπλέον κόστος παραγωγής εφόσον η κατανάλωση του αγαθού δε μειώνει την συνολική ποσότητα του αγαθού.
Τα κοινά αγαθά, η αποστέρηση και οι περιφράξεις
Η καθημερινότητα που βιώνουμε δεν μπορεί να κρύψει τη λογική του οικονομικού μοντέλου που μας επιβάλλεται. Τα αγαθά και οι υπηρεσίες πρώτης ανάγκης, όπως η τροφή και το φάρμακο, εξουσιάζονται ολοένα και περισσότερο από τη λογική της εμπορευματοποίησης που μας επιβάλει η παγκόσμια ολιγαρχία. Δεν αναφερόμαστε πλέον σε πολίτες αλλά σε πελάτες – χρήστες. Οι πόλεις, οι δρόμοι, οι πλατείες, τα μέσα μεταφοράς, οι φορείς πολιτισμού, ο αθλητικός εξοπλισμός, οι χώροι ψυχαγωγίας και ανάπαυσης έχουν ολοένα και περισσότερο δυσκολότερη πρόσβαση λόγω του ολοένα υψηλότερου αντιτίμου στο οποίο υποχρεούται ο πελάτης – χρήστης. Οι δημόσιες υπηρεσίες, τα νοσοκομεία, τα σχολεία, οι φυλακές χτίζονται και συνδιαχειρίζονται από ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η επιστημονική έρευνα και τα πανεπιστήμια κατευθύνονται από τις ανάγκες και τις αποδόσεις της αγοράς. Τα δάση, οι θάλασσες, τα ποτάμια, το υπέδαφος υποβάλλονται σε μια ολοένα εντατικότερη βιομηχανική εκμετάλλευση. Η πολιτιστική κληρονομιά, που ανήκει στη δημόσια σφαίρα, αποκαλείται “κεφάλαιο” και προσδιορίζεται ως ένα προϊόν που πρέπει να προωθήσουν τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες.
Η εκτεταμένη αποστέρηση της ύπαρξης κάθε κοινού χώρου και του αποτελέσματος κάθε κοινού χρόνου, δηλαδή της συνολικής κοινής ανθρώπινης γεωγραφίας και ιστορίας, πυροδοτεί μαζικά φαινόμενα ανισότητας και αποκλεισμού. Υποβιβάζει τον ανθρώπινο πολιτισμό σε ένα αγοραίο εμπόρευμα και ιδιωτικοποιεί την ίδια την κοινωνία καλλιεργώντας την ταυτότητα ενός ατόμου – καταναλωτή που είναι αδιάφορο για το κοινό γίγνεσθαι. Ο 20ος αιώνας έφερε στην ανθρωπότητα 2 ανεπαρκείς και ακατάλληλες εφαρμοσμένες πολιτικές πρακτικές για την διαχείριση της κοινωνίας, της οικονομίας και της οικολογίας. Την κρατικομονοπωλιακή συγκέντρωση και διαχείριση του συνόλου της οικονομίας (μέσα παραγωγής, σχεδιασμός παραγωγής, διανομή αγαθών κλπ) που ονομάστηκε κρατικοποιημένος σοσιαλισμός και τον νεοφιλελεύθερο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό.
Στις αρχές του 21ου αιώνα τα Κοινά ή το Κοινό αναδείχτηκε σε κεντρική ιδεολογική κατηγορία ικανή να εκφράσει τον σύγχρονο αντικαπιταλισμό. Η ιδέα των Κοινών, ως μεγάλη κεντρική τάση του 21ου αιώνα, εκφράστηκε με περισσή σαφήνεια από την ινδιάνα ακτιβίστρια Vandana Shiva, ενεργή στον “πόλεμο του νερού” στη Βολιβία: “Αν η παγκοσμιοποίηση είναι ο έσχατος εγκλεισμός των Κοινών – του νερού μας, της βιοποικιλότητας μας, της τροφής μας, της κουλτούρας μας, της υγείας μας, της παιδείας μας – τότε η επανάκτηση των Κοινών είναι το πολιτικό, οικονομικό και οικολογικό χρέος του καιρού μας”. Ο όρος “Κοινά” αρχικά αφορούσε ένα σύνολο κανόνων που προσδιόριζε, μέσα από ένα κεκτημένο παράδοσης και συνήθειας, τη συλλογική χρήση από τα μέλη μιας κοινότητας των δρόμων, των δασών και των βοσκοτόπων. Ακόμη, με τον όρο “Κοινά” ,σε επίπεδο “δήμου”, προσδιόριζε την πολιτική βούληση για την οργάνωση της κοινωνίας, την εγκαθίδρυση της Πολιτείας και την συναπόφαση των πολιτών για τη συνδιαχείρηση των υποθέσεων που αφορούν την κοινή ζωή τους. Ο όρος των Κοινών στις μέρες μας επεκτείνεται εμπεριέχοντας όλα όσα μπαίνουν στο στόχαστρο των ιδιωτικοποιήσεων, στη διαδικασία της εμπορευματοποίησης, της λεηλασίας και της καταστροφής που πραγματώνεται στο όνομα της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας. Τα Κοινά εμπεριέχουν την οικουμενική κατεύθυνση του αγώνα ενάντια στη νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα και την καπιταλιστική δυστυχία. Εναντιώνονται στη μεγάλη αποστέρηση του φυσικού και του παραγόμενου πλούτου των τελευταίων δεκαετιών, στην πρωτοφανή λεηλασία που λαμβάνουν χώρα από την ελάχιστη ολιγαρχία του 1%. Η συλλογική και δημοκρατική επανάκτηση των υφαρπαγμένων, των κλεμμένων πόρων και χώρων από τα ιδιωτικά ολιγοπώλια και τις κυβερνήσεις βρίσκεται στο επίκεντρο της ιδεολογίας και του αγώνα των Κοινών. “Το νερό είναι δικό μας” λένε οι αγρότες – αρδευτές και τα μέλη των συνεταιρισμών της Cochabamba. “Οι πόλεις είναι δικές μας” λένε οι πολίτες των πλατειών στη Μαδρίτη, το Κάιρο, τη Νέα Υόρκη, την Κωνσταντινούπολη. Η οικουμενική υπόσταση των Κοινών τούς προσδίδει μια παγκόσμια ταυτότητα, υπερασπίζεται τους πόρους, τις δράσεις, τις πρακτικές και αφορά όλους τους ανθρώπινους πληθυσμούς του πλανήτη, το σύνολο της κοινής ανθρωπότητας.
Η οικολογική δυναμική των Κοινών τα διαφοροποιεί από το συνηθισμένο αφήγημα της ελεύθερης πρόσβασης σε κοινόχρηστο πόρο και την προστασία της δημόσιας περιουσίας από την ιδιωτικοποίηση. Υπερασπίζονται και προστατεύουν τα φυσικά αγαθά ώστε τα ίδια να συνεχίσουν να υπάρχουν. Η φύση δεν εξαιρείται της δημοκρατίας του ανθρώπου. Αποτελεί ιδρυτικό μέλος και έχει δικαιώματα όπως κάθε άλλο μέλος. Σε περίπτωση κινδύνου απώλειας της συνέχειας του φυσικού πόρου μπαίνουν όρια και κανόνες στην πρόσβαση σε αυτό.
Ακόμα, τα Κοινά συνδέουν 2 είδη αγαθών. Τα κοινά αγαθά και τα δημόσια αγαθά. Οι κρατικοκεντρικές λύσεις του παρελθόντος, που επικεντρώνονταν στη δημόσια ιδιοκτησία ως την επαρκή και κατάλληλη λύση για τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα ενός εθνικού κράτους φαντάζουν κενές περιεχομένου. Σταμάτησαν να ισχύουν από τη στιγμή που οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο ρευστοποίησαν τα δημόσια περιουσιακά στοιχεία εκχωρώντας τα σε ιδιωτικές επιχειρήσεις και επέτρεψαν τη μετεγκατάσταση των επιχειρήσεων, του παραγωγικού ιστού, των θέσεων εργασίας και των φορολογικών εσόδων από τα κέρδη των επιχειρήσεων αυτών, έξω από την εδαφική κυριαρχία των κρατών.
Τα Κοινά απαντούν στο αίτημα μιας συλλογικής και δημοκρατικής διαχείρισης των κοινών πόρων που να είναι υπεύθυνη, βιώσιμη και δίκαιη. Η σύγχρονη θεωρία των Κοινών εστιάζει με ιδιαίτερη ένταση στη σημασία της αποστέρησης (David Harvey) και της διαδικασίας συσσώρευσης μέσω αποστέρησης.
Στη σύγχρονη οικονομική πολιτική σκέψη οι 2 πυλώνες που επιτρέπουν την πραγματοποίηση της συσσώρευσης του παγκόσμιου πλούτου (φυσικού και παραγόμενου) είναι η εκμετάλλευση και η αποστέρηση. Η πρώτη είναι η συσσώρευση μέσω της επεκτατικής αναπαραγωγής, όπου υλοποιείται η συνολική εξαγωγή του αποτελέσματος της παραγωγής (κέρδος) από τη σφαίρα της οικονομικής δραστηριότητας. Η δεύτερη είναι η συσσώρευση μέσω αποστέρησης που πραγματοποιείται μέσω της κερδοσκοπικής συνδυαστικής διαχείρισης της χρηματοπιστωτικής και της κυβερνητικής εξουσίας. Η αποστέρηση διευρύνει βαθμιαία σε τέτοιο βαθμό τη δράση της στην ανθρώπινη ιστορία που βρίσκεται πλέον σε θέση να ξεπεράσει το ίδιο το καπιταλιστικό πλαίσιο. Επιταχύνει στο πολλαπλό τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας και του κεφαλαίου. Υλοποιείται στις παγκόσμιες περιφέρειες με τη λεηλασία των πόρων και την καταστροφή των καλλιεργειών. Εξασκείται συστηματικά με την εξάλειψη της μικρής και αδύναμης επιχειρηματικότητας, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, όπου τα περιουσιακά και επιχειρηματικά στοιχεία των κοινών ανθρώπων ρευστοποιούνται μαζικά για να περιέλθουν στην ιδιοκτησία των hedge funds και των τραπεζών.
Η λογική του θηρευτή νομιμοποιείται από τις κυβερνήσεις που εκχωρούν στα ιδιωτικά συμφέροντα τον κυρίαρχο εθνικό χώρο, αντικαθιστούν την κοινωνική ασφάλιση με ιδιωτική, τη δημόσια παιδεία με ιδιωτική. Εγκαθίσταται μαζικά στις ζωές μας με την ιδιωτικοποίηση του χώρου, των πόρων, της επιστημονικής σκέψης, του εργαζόμενου ανθρώπινου χρόνου. Στοχεύει στον αποκλειστικό έλεγχο της κοινωνίας και της φύσης. Η κυρίαρχη οικονομική τάξη, η οικονομική ολιγαρχία του 1% θέλει να αρπάξει όλα όσα δεν ανήκουν σε κανέναν αλλά ανήκουν σε όλους (τα κοινά αγαθά), να υπεξαιρέσει όλα όσα αποτελούν δημόσια ιδιοκτησία ή πολιτιστική κληρονομιά ή συλλογικό κοινωνικό κεκτημένο. Αφαιρεί από την κοινή ανθρωπότητα κάθε τι που αφορά την ίδια την υπαρξιακή της δομή, είτε είναι αγαθό, είτε είναι δικαίωμα, είτε είναι υποχρέωση, είτε είναι εξουσία, είτε είναι πεμπτουσία.
Ο αγώνας για τα Κοινά αναδεικνύει τις 2 πλευρές του: την αμυντική και την επιθετική. Τα κινήματα των Κοινών είναι κατεξοχήν κινήματα υπεράσπισης όλων όσων εννοούμε με την έννοια των Κοινών είτε αφορούν μια συγκεκριμένη τοπικότητα είτε αφορούν το σύνολο της ανθρώπινης κοινωνίας. Τα τοπία, το νερό, ο αέρας, οι ιδέες, η επιστήμη, οι συχνότητες, το διαδίκτυο, η κοινή χρήση της γης, η πληροφορία, οι κοινωνικές σχέσεις, η παιδεία, η πολιτειακή δέσμευση είναι κοινοί πόροι. Μπορούμε να αναπτύξουμε στρατηγικές για να υπερασπιστούμε αυτά που ανήκουν σε όλους από την αποσιωπημένη κλοπή της αγοραίας εισβολής και των ιδιοκτησιακών πρακτικών.
Το κίνημα των Κοινών εγείρει και μια επιθετική ποιότητα στον αγώνα του. Την προώθηση των πρακτικών που θέτουν και αναπτύσσουν την από κοινού δράση ως βάση στην επιλογή μας που αφορά τις ανθρώπινες δραστηριότητες, κοινωνικές, οικολογικές, οικονομικές (Naomi Klein). Το αρχαίο ελληνικό “κοινωνείν” είναι περισσότερο επίκαιρο από ποτέ. Μας παρέχει όλα τα απαραίτητα πεδία για να επανιδρύσουμε το κοινωνικό μας γίγνεσθαι, την πολιτική μας διακυβέρνηση, την οικολογική μας διαχείριση, την οικονομική μας πρακτική. Μας επιτρέπει να επανασχεδιάσουμε τον πολιτικό μας πολιτισμό και να επαναπροσδιορίσουμε τη θεώρηση μας για τον φυσικό και τον ανθρώπινο πλούτο.
Agapi Karamanli 